08 De ontwerpers

In 1881 bouwde Derk Magendans, meester timmerman, voor eigen rekening de Villa Gelders Spijker en de drie erachter aan de Prins Hendrikstraat gelegen huizen genummerd 28 t/m 32. Welke architect de huizen ontwierp weten we nu niet meer. In 1919 kocht de Arnhemse dansleraar Henri Carel Wensink het huis op de hoek met de Parkstraat en bouwde in 1920 een nieuwe danszaal in de tuin. Inmiddels geeft de vierde generatie Wensink hier aan jong en oud Arnhem dansles en is dus in 2004 vijfentachtig jaar op deze plaats gevestigd. NB. Het zelfde gebouw in 1924 is te zien in aflevering 18 op deze site.

J.H. Sluijters, H.J. Heuvelink Jr., G.J. van Gendt, C.M.G. Nieraad, zijn namen van architecten die in de jaren tachtig van de vorige eeuw woningen in het Spijkerkwartier hebben ontworpen en gebouwd. Met uitzondering van J.H. Sluijters van wie we weten dat hij de Brusselse huizen aan de Spijkerstraat en woningen aan de Driekoningendwarsstraat heeft gebouwd, weten we nu niet meer van welke tekentafel de ontwerpen zijn gekomen van de woningen die in die periode met name in de Emmastraat, de Prins Hendrikstraat de Kastanjelaan en het middenstuk van de Parkstraat tot stand zijn gekomen. Het archief van de gemeente dat op dit punt uitsluitsel zou kunnen bieden, is helaas in de oorlog verloren gegaan.

Dat Heuvelink Jr., van Gendt en Nieraad woningen in het Spijkerkwartier hebben ontworpen is zeer waarschijnlijk. Zij kochten ook gronden om woningen op te bouwen. Heuvelink Jr., die naar verluidt in die tijd woonde op het adres Parkstraat 20 en mogelijk die woning samen met Parkstraat 18 en 22 in neo-classicistische stijl heeft gebouwd, was in 1878 zelfs groot-grondbezitter met ongeveer een derde van het Spijkerkwartier in zijn bezit. Men zou hem architect-projectontwikkelaar kunnen noemen.
Van belang zijn verder een aantal ontwikkelingen die zich in het bouwbedrijf vanaf de jaren zestig voordeden. Op de eerste plaats deed de industrialisatie zijn intrede: er ontstonden bedrijven die fabrieksmatig een groot aantal bouwornamenten op de markt brachten: consoles, sluitstenen, lijstwerken, gietijzeren ornamenten, enz. die in een catalogus konden worden uitgezocht en besteld. Ten tweede de opkomst van de aannemerij die met open aanbesteding en mechanisatie op de bouwplaats de meer traditionele ambachtsman begon te verdringen. En in het kielzog van deze ontwikkeling het ontstaan van de speculatiebouw: het al dan niet in serie bouwen zonder opdrachtgever in de verwachting dat er kopers of huurders zouden zijn. Veel woningen in het Spijkerkwartier zijn als speculatiebouw door architecten en aannemers gerealiseerd. Wat op deze wijze tot stand kwam werd niet door iedereen gewaardeerd. In een venijnig stukje trok de toen bekende architect I. Gosschalk van leer tegen deze gang van zaken die inmiddels in Nederland algemeen was: "De architect kiest een aardig plaatje, men stapelt van slechten steen een muur op, brengt er balkjes in als zwavelstokjes en vloertjes van papier, de stukadoor smeert een laagje pleister, men koopt wat surrogaten als een lijst, een wapentje en een consoletje, en bevestigt dat met ijzer of koperdraad aan den gevel. Het gebouw is klaar, de architect wordt geprezen, maar zijn grootste en omvangrijkste bemoeiingen gelden den keus van den stukadoor; zijn diepste kennis teekent zich in de keus van ijzer- of koperdraad om de prullen op te hangen."

Met de vloertjes van papier is het in het Spijkerkwartier nog wel meegevallen, maar de boodschap is duidelijk: "echte" architecten zoals Gosschalk vonden wat door Heuvelink, van Gendt en Nieraad werd ontworpen geen bouwkunst. En daar had hij misschien wel gelijk in. Maar in samenhang is het Spijkerkwartier een gave weerspiegeling van een tijdperk. Met de vloertjes van papier is het in het Spijkerkwartier nog wel meegevallen, maar de boodschap is duidelijk: "echte" architecten zoals Gosschalk vonden wat door Heuvelink, van Gendt en Nieraad werd ontworpen geen bouwkunst. En daar had hij misschien wel gelijk in. Maar in samenhang is het Spijkerkwartier een gave weerspiegeling van een tijdperk.

Joep Mannaerts